به نگاهی به کارکرد ریشه خلف در آیات متعدد داریم:
وَإِن كَادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْأَرْضِ لِيُخْرِجُوكَ مِنْهَا وَإِذًا لَّا يَلْبَثُونَ خِلَافَكَ إِلَّا قَلِيلًا ﴿الإسراء: ٧٦﴾
و چيزى نمانده بود كه تو را از اين سرزمين بَرْكَنَنْد، تا تو را از آنجا بيرون سازند، و در آن صورت آنان [هم] پس از تو جز [زمان] اندكى نمى‌ماندند؛
در آیه فوق ریشه خلف به بعد و پس از چیزی دلالت دارد. در زبان فارسی از این کارکرد "پس و بعد از چیزی بودن" به جانشینی تعبیر می گردد:
وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَىٰ لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذَٰلِكَ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ ﴿النور: ٥٥﴾
خدا به كسانى از شما كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‌اند، وعده داده است كه حتماً آنان را در اين سرزمين جانشين قرار دهد؛ همان گونه كه كسانى را كه پيش از آنان بودند جانشين قرار داد، و آن دينى را كه برايشان پسنديده است به سودشان مستقر كند، و بيمشان را به ايمنى مبدل گرداند، [تا] مرا عبادت كنند و چيزى را با من شريك نگردانند، و هر كس پس از آن به كفر گرايد؛ آنانند كه نافرمانند.
در آیات فوق الله به افراد با ایمان و عاملان به کلام الهی وعده می دهد که ایشان را بعد و پس از قوم کافر بر روی زمین جانشین قرار می دهد تا آنان در محضر الهی آزموده شوند که در آیه فوق این جانشینی در زمین (پس و بعد از قومی آمدن) به قدرت گرفتن در زمین دلالت دارد.
همانطور که موسی به بنی اسرائیل وعده می دهد که خداوند ایشان را پس از فرعون به قدرت خواهد رساند تا ایشان در محضر الهی مورد آزمایش قرار گیرند:
قَالُوا أُوذِينَا مِن قَبْلِ أَن تَأْتِيَنَا وَمِن بَعْدِ مَا جِئْتَنَا قَالَ عَسَىٰ رَبُّكُمْ أَن يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْأَرْضِ فَيَنظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ ﴿الأعراف: ١٢٩﴾
[قوم موسى] گفتند: «پيش از آنكه تو نزد ما بيايى و [حتى] بعد از آنكه به سوى ما آمدى مورد آزار قرار گرفتيم.» گفت: «اميد است كه پروردگارتان دشمن شما را هلاك كند و شما را روى زمين جانشين [آنان ]سازد؛ آنگاه بنگرد تا چگونه عمل مى‌كنيد.»
قرآن خطاب به قوم محمد نیز این مساله را گوشزد کرده و هشدار داده که الله ناظر بر اعمال شماست که در زمین جانشین قرار داده شده اید:
ثُمَّ جَعَلْنَاكُمْ خَلَائِفَ فِي الْأَرْضِ مِن بَعْدِهِمْ لِنَنظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ ﴿يونس: ١٤﴾
آنگاه شما را پس از آنان در زمين جانشين قرار داديم تا بنگريم چگونه رفتار مى‌كنيد.
این وعده در مورد اقوام دیگر و انبیاء دیگر نیز وجود داشته و بعنوان نمونه هود به قوم خود هشدار می دهد که در صورت کفران و طغیان در برابر الله چه بسا الله قوم هود را نابود کرده و قوم دیگری را "جانشین" ایشان قرار دهد:
فَإِن تَوَلَّوْا فَقَدْ أَبْلَغْتُكُم مَّا أُرْسِلْتُ بِهِ إِلَيْكُمْ وَيَسْتَخْلِفُ رَبِّي قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلَا تَضُرُّونَهُ شَيْئًا إِنَّ رَبِّي عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ حَفِيظٌ ﴿هود: ٥٧﴾
پس اگر روى بگردانيد، به يقين، آنچه را كه به منظور آن به سوى شما فرستاده شده بودم به شما رسانيدم، و پروردگارم قومى جز شما را جانشين خواهد كرد. و به او هيچ زيانى نمى‌رسانيد. در حقيقت، پروردگارم بر هر چيزى نگاهبان است.
در نهایت اینکه الله، هر انسانی را خلیفه خود بر روی خلق کرده است که این در سوره بقره و در تورات مورد اشاره قرار گرفته شده است:
وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ ﴿البقرة: ٣٠﴾
و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من در زمين جانشينى خواهم گماشت»، [فرشتگان] گفتند: «آيا در آن كسى را مى‌گمارى كه در آن فساد انگيزد، و خونها بريزد؟ و حال آنكه ما با ستايش تو، [تو را] تنزيه مى‌كنيم؛ و به تقديست مى‌پردازيم.» فرمود: «من چيزى مى‌دانم كه شما نمى‌دانيد.»
در تورات نیز به این خلافت و دایره آن مشخصا اشاره شده است:
و خدا گفت: «آدم را بصورت ما و موافق شبیه ما بسازیم تا بر ماهیان دریا و پرندگان آسمان وبهایم و بر تمامی زمین و همه حشراتی که بر زمین می‌خزند، حکومت نماید. (تورات صحیفه پیدایش فصل 1 آیه 26)
و قرآن نیز همین دایره خلافت را مشخص فرموده است:
وَسَخَّرَ لَكُم مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مِّنْهُ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿الجاثية: ١٣﴾
و آنچه را در آسمانها و آنچه را در زمين است برای شما مسخر کرد؛ همه از اوست. قطعاً در اين [امر] براى مردمى كه مى‌انديشند نشانه‌هايى است.
نتیجه:
با توجه به آیات فوق از تورات و قرآن، نیک مشخص می گردد که منظور از عبارت مستخلفین فیه در آیه 7 سوره حدید، اشاره به آن چیزهایی است که انسان بواسطه اجازه و اذن پروردگار بر آنها حکمرانی و تسخیر دارد که منظور همان نعمات آسمان و زمین است. بنابراین، بر هر انسانی واجب است که بر حسب میزان تسلطی که بر نعمات آسمان و زمین دارد، از آنها در سبیل الله (و البته بر اساس رهنمود کلام وحی) انفاق نماید.